Miejsce

Wrocławskie osiedle Brochów leży zaledwie 8 kilometrów od Starego Miasta. Jednak w opinii wielu osób wciąż uchodzi za znacznie bardziej oddalone i stąd rzadko wspominane w przewodnikach czy na turystycznych blogach. Gdy jednak porównujemy Brochów z innymi przedmiejskimi osiedlami Wrocławia, jawi się ono jako jedno z najciekawszych zarówno pod względem struktury społecznej, jak i architektonicznej. Także historia Brochowa przynosi wiele interesujących momentów niemających precedensów w skali miasta.

Przez stulecia Brochów (niemieckie Brockau) był typową podwrocławską wsią. Po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1193 roku jako uposażenie augustiańskiego kościoła Marii Magdaleny na Piasku podarowane mu przez legendarnego możnowładcę Piotra Włosta. W tej formie prawnej osada przetrwała do sekularyzacji dóbr kościelnych w 1810 roku.

Brochów, podobnie jak inne podwrocławskie wsie, był ważnym źródłem warzyw i owoców dla wciąż rosnącego miasta. Do dziś na terenie Brochowa zachowało się sporo zabudowań folwarcznych. Klimat osiedla był na tyle sprzyjający, że w ogrodzie nieistniejącego już pałacu kanoników już od początku XVIII wieku hodowano ananasy i niezwykle cenne gorzkie pomarańcze.

Rewolucja w dziejach Brochowa nastąpiła wraz z rozwojem kolei. W 1896 roku otwarto tu największą w środkowej Europie stację rozrządową. Ta potężna inwestycja będąca częścią ogromnego projektu rozbudowy pruskich linii kolejowych na zawsze zmieniła Brochów, ale miała również ogromny wpływ na gospodarkę całego Śląska. Przez nią przechodził węgiel z górnośląskich kopalni wieziony na zachód. Do obsługi tak rozbudowanej infrastruktury (do dziś jedna z największych w Europie) potrzebna była znaczna liczba osób pracowniczych. Wieś Brochów zaczęła się intensywnie rozrastać urbanistycznie, a za sprawą napływu osób ze wsi do pracy w przemyśle kolejowym – przeistaczać w małe miasto o robotniczym charakterze. Już w 1905 roku mieszkało w nim ponad 7000 osób.

Wkrótce powstało tu osiedle kamienic czynszowych w stylu rodzimym oraz osiedle willowe w typie „miasta-ogrodu”. Brochów zyskał również eklektyczny ratusz, powszechne szkoły podstawową i średnią, pocztę oraz posterunek policji. Unikatowymi obiektami architektonicznymi są te pochodzące z okresu międzywojennego i reprezentujące styl modernistyczny: kościół parafialny, straż pożarna, kolejowe osiedle robotnicze.

Aż do 1945 roku Brochów był prężnym miasteczkiem z własną infrastrukturą i dwoma gazetami. W wielu aspektach, szczególnie urbanistycznym i organizacyjnym, był modelowym osiedlem robotniczym. Pełna infrastruktura miała zrekompensować osobom robotniczym ciężką i słabo płatną pracę. Przede wszystkim dzięki niej Brochów działał jak dobrze naoliwiona maszyna, od której uzależniony był dużo większy Wrocław. Miasteczko Brochów było samowystarczalne i gospodarczo uprzywilejowane. Z tego względu nie został przyłączony do Wrocławia na fali wielkiego powiększania miasta w 1928 roku.

Czarną kartą w dziejach Brochowa była druga wojna światowa. Należy tu wspomnieć, że kolejarze i kolejarki byli grupą zawodową, która powszechnie opowiedziała się w 1933 roku za rządami narodowych socjalistów, a także wspierała ich działania, odgrywając między innymi kluczową rolę w planie eksterminacji społeczności żydowskiej. W latach 40. w Brochowie funkcjonował kolejowy obóz pracy, w którym przebywały głównie osoby z Czech, Polski i Ukrainy. W lutym 1945 orku naziści rozstrzelali burmistrza Brochowa Bruno Kurzbacha (niektóre źródła podają, że stało się to pod brochowskim ratuszem).

Z Festung Breslau Brochów wyszedł ze stosunkowo niewielkimi zniszczeniami, biorąc pod uwagę skalę destrukcji okolicznych miast. Wkrótce zaczęli do niego zjeżdżać polscy kolejarze i kolejarki (stacja kolejowa w Brochowie była jednym z dworców repatriacyjnych), by reaktywować działalność węzła kolejowego – kluczowego dla odbudowy tzw. Ziem Odzyskanych. Byli to ludzie z różnych rejonów kraju, a także z dawnych kresów wschodnich. Władza ludowa, podobnie jak w innych krajach tzw. Bloku Wschodniego, szczególnie dbała o rozwój przemysłu ciężkiego, w tym kolejowego, i utrzymanie infrastruktury torowej. Jednak mimo podjętych prób miasteczko nie odzyskało już dawnej samowystarczalności, a także pozbawiane zostało wielu połączeń z Wrocławiem. W tym kontekście można mówić o trwającym przez kilka dziesięcioleci częściowym wykluczeniu komunikacyjnym, tym bardziej że z początkiem 1951 roku Brochów został wcielony w granice Wrocławia.

W latach 60. na Brochowie osiedlono rodziny romskie z grup Bergitka Roma (Romowie górscy) oraz Polska Roma, która do lat 60. prowadziła wędrowny tryb życia. Brochów jest największym skupiskiem społeczności romskiej we Wrocławiu, o bogatych tradycjach kulturalnych. Wśród Romów i Romek zamieszkałych na Brochowie zawsze były obecne tradycje muzyczne przekazywane z pokolenia na pokolenie. W 1965 roku powstał tu Cygański Zespół Pieśni i Tańca Bacht założony przez Franciszka Szomę. Przez wiele lat działała tu również świetlica romska oraz drużyny sportowe.

Trudny okres w swojej historii Brochów przeżywał po ograniczeniu transportu kolejowego w latach 90. Obecnie osiedle Brochów jest jednym z najszybciej rozwijających się urbanistycznie enklaw na terenie Wrocławia.

Lokalizacje

Dworzec Wrocław–Brochów

ul. Ignacego Mościckiego 36 – google maps

Jeden z historycznych wrocławskich dworców, wzniesiony w 1896 roku w ramach wielkiego projektu budowy jednej z największych w tej części Europy stacji rozrządowych. Wiele cech architektury tego malowniczego dworca reprezentuje typ podmiejskiego domu zwanego Landhaus, który był bardzo popularny w niemieckim budownictwie przełomu wieków XIX i XX. Do 1945 funkcjonował jak typowa stacja kolejowa w małym miasteczku z niewielką poczekalnią i skromnym barem. Mimo tej spokojnej atmosfery stał się świadkiem wielu tragicznych wydarzeń z historii Europy. Od 1941 roku przez niego szły transporty osób żydowskich, romskich i Sinti z Niemiec oraz innych krajów zachodniej Europy. Z Polski przywożono robotników przymusowych, których osadzano w kolejowym obozie pracy w pobliżu budynku dworca. Po kapitulacji Twierdzy Wrocław Dworzec na Brochowie był jednym z dwóch obok Dworca na Psim Polu, na którym wysiadały osoby z innych regonów Polski i dawnych kresów Południowo Wschodnich, by zacząć nowe życie na Ziemiach Zachodnich. W 1946 roku na dworzec przyjechał ze Lwowa zwinięty w rulon obraz Panorama Racławicka, który przeleżał w brochowskich magazynach kolejowych dwa lata.

Plac obok supermarketu

ul. Semaforowa 4 – google maps

Zielony plac w centrum osiedla Brochów do 1945 roku był niemal całkowicie zabudowany czynszowymi kamienicami powstałymi na przełomie XIX i XX wieku. W jednym z jego narożników w latach 1821–1914 funkcjonował niewielki cmentarz katolicki. Zarówno on, jak i niemal cała stosunkowo okazała zabudowa placu zostały zniszczone podczas walk o Wrocław w 1945 roku. Podczas oblężenia po mieście rozchodziły się różne plotki o dawnych tunelach i schronach. Według jednej z nich tajemniczy tunel łączył Dworzec Główny we Wrocławiu z podmiejskimi miasteczkami – Brochowem i Ołtaszynem. Z tego powodu Rosjanie mieli zbombardować dworzec na Brochowie. Pociski spadły jednak na pobliskie kamienice przy obecnym placu, niszcząc je doszczętnie. Ta miejska legenda była powtarzana jeszcze długo po wojnie. Legendą natomiast nie jest katastrofa budowlana, do jakiej doszło tu w 1960 roku. Zwaliła się wówczas część kamienicy, która stała na miejscu dzisiejszej Biedronki. Gruz przysypał dwóch romskich chłopców. Obaj nie przeżyli, zostali później pochowani w jednym grobie.

Willa

ul. Semaforowa 16 – google maps

Wzniesiona prawdopodobnie na początku XX wieku przy dawnej Bahnhofstrasse 10 (obecnie Semaforowa 16). Willa reprezentuje typ kameralnego domu dla dobrze sytuowanej rodziny. Jej zwarta bryła i uproszczone zdobienia nawiązujące do antyku, przywodzą na myśl architekturę klasycystyczną. We wnętrzu domu zachowało się wiele historycznych elementów wystroju m.in. drewniana klatka schodowa, oryginalne kafle i szyby. Mimo późniejszych podziałów da się wciąż odczytać pierwotny, typowo mieszczański układ wnętrza. Dawniej mieszkali w niej lekarze gminni – Ernst Lion, a później. Po wojnie wnętrze willi podzielono na mniejsze mieszkania, w których rezydowały m.in. rodziny milicyjne. Obecnie willa jest własnością Gminy Wrocław.

Wieża ciśnień

ul. Warszawska 2A – google maps

Wysoka na 39 metrów wieża ma tradycyjny dla tego typu budowli kształt grzybka, ułatwiający osadzenie w nim zbiornika na wodę. Została wybudowana w 1903 roku. Zaprojektował ją inżynier Reinhold Mestel, znany wrocławski producent pokryw wodociągowych i projektant wielu wież ciśnień w dolnośląskich i wielkopolskich miastach.  Poza kształtem cecha charakterystyczna jego projektów było wznoszenie ich z czerwonej cegły. Nad wejściem wieżę zdobi sgraffito przedstawiające czaple u wodopoju –  symbol znaczenia wody dla przyrody. Sama wieża jest symbolem rozwoju Brochowa. Po wybudowaniu węzła brochowskiego mała wioska zaczęła w błyskawicznym tempie przeobrażać się w prężne kilkutysięczne miasteczko, które, choć niewielkie, chciało mieć wszystkie wygody, jakie cechują duże miasta, w tym stały dostęp do wody w mieszkaniach i budynkach użyteczności publicznej. Zapewniały to systemy wodociągowe, których nieodzownymi elementami były wieże ciśnień. Wieża na Brochowie spełniała swoja funkcje aż do lat  70. XX wieku. Obecnie jest siedzibą Towarzystwa Przyjaciół Brochowa.

Krawiectwo ciężkie

ul. Centralna 26 – google maps

Prosta willa wzniesiona około roku 1910 reprezentuje ciekawy styl budownictwa wiejskiego. Nieduże, często jedno lub dwupiętrowe, proste kamienice powstawały także w innych podwrocławskich wsiach i miasteczkach. Zazwyczaj miały usługowy parter, mieszkania dla osób właścicielskich na piętrach i strychy, na których nocowali pracownicy i pracowniczki rodzinnego interesu. Całe życie prywatne i zawodowe toczyło się w jednym miejscu. Wykonanie budynku, choć skromne, sugerowało pewien prestiż poprzez użycie rozwiązań typowych dla wielkomiejskich budynków czynszowych. Tę minikamienicę dla swojej rodziny i interesu wybudował rzeźnik Adolf Milde. Do końca wojny kolejne pokolenia rodziny Milde prowadziły w niej sklep mięsny. Po 1945 roku w lokalu na parterze były m.in. sklepy z gospodarstwem domowym i monopolowy. W ostatnich latach znajdował się tu zakład krawiectwa ciężkiego zajmujący się szyciem z grubych materiałów.